Tensionet e gjata mbi aftësitë bërthamore të Iranit mund të kenë arritur një pikë pa kthim këtë javë, duke e shtyrë Lindjen e Mesme në ujëra të paeksploruara.
Teherani ka rritur pasurimin e uraniumit me një ritëm që nuk është parë që nga nënshkrimi i një marrëveshjeje historike në vitin 2015, e cila pa Iranin të frenonte pasurimin e uraniumit në këmbim të lehtësimit të sanksioneve, përpara se ish-presidenti i Shteteve të Bashkuara, Donald Trump të tërhiqej nga marrëveshja në 2018.
Analistët besojnë se Teherani mund të ketë arritur tashmë materialin e nevojshëm për të prodhuar një armë bërthamore.
Të enjten, Irani fiku kamerat e vëzhgimit të përdorura nga mbikëqyrësi ndërkombëtar bërthamor, IAEA, për të monitoruar aktivitetin në objektet kryesore bërthamore të vendit. Vendimi, paralajmëroi shefi i IAEA, Rafael Grossi, mund t’i japë një “goditje fatale” negociatave që synojnë të ringjallin marrëveshjen bërthamore.
Mungesa e pamjeve nga vendet bërthamore i privon negociatorët nga marrëveshja bërthamore, e njohur zyrtarisht si Plani i Përbashkët Gjithëpërfshirës i Veprimit (JCPOA) nga të dhënat, duke e bërë “teknikisht të pamundur arritjen e një marrëveshjeje”, tha shefi i IAEA Raphael Grossi për CNN.
“Ose mund të keni (një marrëveshje) në bazë të mungesës së informacionit, gjë që unë mendoj se nuk do të ndodhë,” tha Grossi. “Kjo është arsyeja pse ne po themi se është një gjë shumë e rëndë. Ajo ka pasoja. Sigurisht që ka”.
Irani ka filluar gjithashtu instalimin e centrifugave të avancuara në një grup në një fabrikë pasurimi nëntokësor, sipas Reuters, i cili raportoi se pa një raport të IAEA që përshkruan aktivitetin e përshkallëzuar bërthamor në Iran. Incidenti i raportuar erdhi pasi organi qeverisës i IAEA miratoi një rezolutë për dështimin në shpjegimin e gjurmëve të uraniumit të gjetura në tre vende të padeklaruara.
Përshpejtimi i programit bërthamor të Iranit vjen në mes të tensioneve në rritje midis Iranit dhe SHBA-së. Bisedimet rreth JCPOA janë në ngërç mbi presionin në rritje nga Teherani për të hequr Korpusin e Gardës Revolucionare të vendit (IRGC) – dega elitare e Forcave të Armatosura iraniane – si organizatë terroriste. Kjo besohet të jetë ngecja përfundimtare në gati një vit e gjysmë të negociatave midis dy vendeve.
Të dyja palët deri më tani kanë refuzuar të lëvizin për këtë çështje, falë presionit të brendshëm politik në vendet e tyre përkatëse.
Trump e renditi IRGC-në si një organizatë të huaj terroriste gjatë javëve të tij të fundit në detyrë. Vendimi u quajt një “pilulë helmuese” nga kritikët e tij, të cilët akuzuan Trumpin se hodhi një çelës në rrotat e negociatave të ardhshme mbi rivendosjen e JCPOA.
Ditë të rrezikshme përpara
Negociatat e ngecura kanë implikime të rrezikshme për rajonin.
“Ndërsa SHBA dhe Irani janë marrë me shumicën e teknikave të kthimit në marrëveshjen bërthamore, dallimet mbeten në fushat që janë kryesisht simbolike”, tha Dina Esfandiary, këshilltare e lartë për Lindjen e Mesme dhe Afrikën e Veriut në Crisis Group.
“Si rezultat, Irani tani po sulmon duke rritur presionin”, shtoi ajo.
Kur Trump u tërhoq nga JCPOA në 2018, ai lëshoi një valë sanksionesh dërrmuese ndaj ekonomisë së Iranit. Qeveria e SHBA zbuloi, në atë kohë, se Teherani vazhdoi të respektonte marrëveshjen. Por, si me shumë politika të epokës së Obamës, Trump kishte për qëllim të zhbënte marrëveshjen historike bërthamore, duke përmendur ndërhyrjen e vazhdueshme të Iranit në Lindjen e Mesme përmes grupeve paraushtarake të lidhura me Teheranin.
Një kundërshtar i zjarrtë i të ashtuquajturës “fushatë të presionit maksimal” të Trump kundër Iranit, Presidenti i SHBA Joe Biden i ringjalli negociatat kur mori detyrën. Por politika e Bidenit deri më tani ka dështuar në ringjalljen e marrëveshjes dhe Irani e ka rritur vazhdimisht paramendimin në shkeljen e përfundimit të marrëveshjes.
“Iranianët nuk kanë parë asnjë përfitim nga JCPOA që nga viti 2018,” tha Zëvendës Presidentja Ekzekutive në Institutin Quincy Trita Parsi. “IAEA ka parë përfitime për të. Të tjerët kanë parë përfitime për të, sepse iranianët në përgjithësi kanë qenë në përputhje”.
“Ishte vetëm një çështje kohe përpara se kjo të merrte fund, në të cilën iranianët do të thoshin ‘mirë nëse ne nuk marrim asgjë për të, pse duhet të merrni ju?”, shtoi Parsi.
Irani mbetet afërsisht një vit larg prodhimit të një arme bërthamore, sipas analistëve, të cilët thonë se rajoni tani mund të lëvizë në mënyrë të pashmangshme drejt përshkallëzimit të mëtejshëm.
Në vitin 2019, imazhet satelitore treguan ndërtimin e një reaktori eksperimental bërthamor duke bërë përparim të “ekspeditës” në Arabinë Saudite. Emiratet e Bashkuara Arabe gjithashtu kanë një program bërthamor.
Aktivitetet bërthamore të të dyja këtyre vendeve duket se po ndodhin me masat mbrojtëse të IAEA. Megjithatë, perspektiva e një Irani të armatosur me armë bërthamore mund të nxisë një situatë tashmë të dobët sigurie në spirale, duke ngritur spektrin e një gare të armëve bërthamore në rajonin e paqëndrueshëm.
Ndërkohë, Bidenit i kanë mbaruar opsionet, duke qenë se SHBA-ja tashmë ka sanksionuar Iranin nën administratën Trump.
Sanksionet i kanë dhënë një goditje të rëndë ekonomisë së saj, por nuk e kanë shkatërruar atë dhe Irani ka të ngjarë të desensibilizohet ndaj ndëshkimeve të mëtejshme ekonomike. Vrasjet e Izraelit në vitet e fundit të zyrtarëve të lartë duke përfshirë një shkencëtar të shquar bërthamor kanë dështuar gjithashtu në frenimin e pasurimit të uraniumit të Iranit.
Kjo mund të bëjë që SHBA dhe aleatët e saj të konsiderojnë ndjekjen e një opsioni ushtarak.
Një luftë kundër Iranit mund të shtypë programin e tij bërthamor, por do të shkaktonte kërdi të papërshkrueshme në rajon në tërësi, përveç tërheqjes së SHBA-së në një rajon nga i cili është përpjekur të shkëputet.
“Disa nga përshkallëzimi më agresiv nga pala iraniane në drejtim të rritjes së programit ndodhën nën mbikëqyrjen e Biden, jo nën mbikëqyrjen e Trump,” tha Parsi. “Kjo për shkak se Biden vazhdoi politikën e Trump”.
