Drejtori i Qendrës Emergjente, Basri Lenjani, ka dhënë një sërë këshillash për mbrojtjen nga kafshimi i gjarpinjve, si dhe trajtimin në rast kafshimi.
Në një shkrim të gjatë, Sejdiu ka dhënë detaje rreth llojeve të gjarpinjve dhe rrezikun që vijnë nga kafshimi i tyre.
Ai thotë se kafshimi nga gjarpinjtë ndodhë zakonisht gjatë stinës së verës.
Lenjani ka treguar simptomat që shkakton kafshimi nga gjarpri.
“Një shenjë e zakonshme nga kafshimi i gjarpër helmues është prania e dy plagëve shpuese nga dhëmbët e gjarprit, e cila mund të ndodhë injektimi i helmit nga kafshimi. Por kjo mund të shoqërohet me skuqje, ënjtje dhe dhimbje të forta në zone e kafshimit, e cila mund të zgjasë deri në një orë për t’u shfaqur”, ka shkruar ai.
Ky është shkrimi i tij i plotë:
Në vendin tonë më së shpeshti jetojnë gjarpërinjtë helmues të familjes Vipera, kurse për patologjinë tonë më të rëndësishëm janë: 1. Vipera berus, 2. Vipera amomodytes, ndërsa të tjerët janë të rrallë. Kafshimet nga gjarpri ndodhin zakonisht gjatë stinës së verës, sidomos në rajonin e Shqipërisë së Mesme dhe në veri, si dhe në fshatrat shqiptare në kufi me Malin e Zi dhe të Shqipërisë. Gjatë kafshimit të gjarprit, ai përmes dhëmbëve të tij injekton helmin. Vipera ammodytes lëshon materien helmuese rreth 20 mg e cila konsiderohet si dozë vdekjeprurëse për njeriun. Vipera berus është dozë helmuese vdekjeprurëse (letale) për njeriun që është në masën rreth 14 mg.
Helmi i gjarprit përmban rreth 20 komponente me efekte toksike të cilat mund të veprojnë në organe, sisteme, zakonisht në: sistemin kardiovaskular, nervor, respirator dhe në atë hematologjik. Nga helmet që dominojnë janë: hemotoksinet dhe më pak neurotoksini dhe kardiotoksini. Kafshimi nga gjarpri hynë në patologjinë e shpeshtë të emergjencës mjekësore është një lëndim i shkaktuar nga një gjarpër helmues. Një shenjë e zakonshme nga kafshimi i gjarpër helmues është prania e dy plagëve shpuese nga dhëmbët e gjarpërit, e cila mund të ndodhë injektimi i helmit nga kafshimi. Por kjo mund të shoqërohet me skuqje, ënjtje dhe dhimbje të forta në zone e kafshimit, e cila mund të zgjasë deri në një orë për t’u shfaqur.
I aksidentuari mund të ketë të vjella, shikim të paqartë, ndjesi shpimi gjymtyrësh dhe djersitje. Por shumica e kafshimeve ndodhin në duar, duar ose këmbë. Frika pas kafshimit, i aksidentuari mund të ketë takikardi dhe ndjenja e të fikëtit. Helmi i gjarprit mund të shkaktojë gjakderdhje, pamjaftueshmëri të veshkave, një reaksion të rëndë alergjikë, vdekje të indeve rreth kafshimit ose probleme respiratorike. Kafshimi nga gjarpri mund të rezultojë me humbjen e një gjymtyre ose me probleme të tjera kronike. Shenjat dhe simptomat varet nga lloji i gjarprit, zona e trupit të kafshuar, sasia e helmit të injektuar dhe nga gjendja e përgjithshme shëndetësore e të aksidentuarit. Kafshimet nga gjarpri shpesh janë problem më të rënda tek fëmijët sesa tek të rriturit, për shkak të madhësisë së tyre më të vogël.
Mund të jetë shumë vështirë të përcaktohet nëse një kafshim nga ndonjë lloj gjarpri është i rrezikshëm për jetën. Një kafshim nga gjarpëri me kokë bakri i cili jeton në Amerikën Veriut në nëse e kafshon personin në kyçin e këmbës, zakonisht është një dëmtim i moderuar te një i rritur i shëndetshëm, por nëse kafshimi ndodhë në bark ose fytyrë te një fëmije nga i njëjti gjarpër mund të jetë fatal. Rezultati i të gjitha kafshimeve të gjarprit varet nga një mori faktorësh: lloji i gjarprit, madhësia, gjendja fizike, temperatura e gjarprit, mosha dhe gjendja fizike e personit, zona dhe indet e kafshuara (p.sh. këmbë, gjoks, venë ose në muskul), sasia e helmit të injektuar, koha e trajtimit të duhur.
Incidenca. Numri i kafshimeve nga gjarpri helmues, çdo vit mund të ndodhin deri në pesë milionë raste. Nga 2.5 milionë raste prej tyre mund të ndodhin 20,000 deri 125,000 vdekje. Frekuenca dhe ashpërsia e kafshimeve nga gjarpri ndryshojnë shumë midis pjesëve të ndryshme të botës, më shpesh ndodhin në Afrikë, Azi dhe në Amerikën Latine, e zonat rurale më të prekura. Vdekjet janë relativisht të rralla në Australi, Evropë dhe Amerikën e Veriut. Në SHBA rreth 7.000 deri në 8.000 raste në vit ndodhin nga kafshimet e gjarpinjve helmues, ose 1 rast në 40.000 banorë dhe vdesin rreth pesë persona, kurse rreth një vdekje mund të ndodhë 65 milionë persona.
Gjarpinjtë kafshimet e tyre e përdorin si një metodë të gjuetisë, ashtu edhe si një mjet mbrojtjeje. Faktorët e rrezikut nga kafshimet nga gjarpri mund të përfshijnë punën jashtë me duar, të tilla si në bujqësi, pylltari dhe në ndërtim. Gjarpinjtë e mjedisit mund të jenë elapidet (të tilla si kraitët, kobrat dhe mambat), nepërkat dhe gjarpërinjtë e detit. Shumica e specieve të gjarprit nuk kanë helm, kurse disa prej tyre gjatë kafshimit mund t’i shtrydhin gjëndrat duke injektuar helmin. Gjarpinjtë helmues mund të gjenden në çdo kontinent përveç Antarktidës. Përcaktimi i llojit të gjarprit që shkakton kafshim, shpesh nuk është i mundur. OBSH thotë se kafshimet nga gjarpri janë një “çështje e neglizhuar e shëndetit publik në shumë vende tropikale dhe subtropikale”, dhe në vitin 2017, OBSH kategorizoi mjediset e kafshimit nga gjarprit si një sëmundje tropikale të neglizhuar.
Shkaqet. Në botën në zhvillim, më së shumti kafshimet e gjarprit ndodhin tek ata që punojnë jashtë si fermerë, gjuetarë dhe peshkatarë. Ato shpesh ndodhin kur një person shkel mbi gjarprin ose i afrohet shumë afër.
Shenjat dhe simptomat. Gjarpri me një të kafshuar shkakton dy plagë punktiforme në gjerësi 1 – 1.5 cm ose një plagë. Simptomë i hershëm është: edema, dhembja dhe skuqja në vendin e kafshimit, mundim me të vjella, disfagji, hipersalivacion, kokëdhembja, hipotensioni, plogështia, paralizë muskulore, parestezi, dizartri, ptozë, diplopi dhe shenjat e diatezës hemorragjike (derdhja e gjakut: hematuri, hematemezë, melenë), hemolizë, kurse te rastet më të rënda mund të vijë deri te çrregullimet hemodinamike, si dhe pamjaftueshmëri akute të veshkave ose shfaqja e shokut anafilaktik. Plaga mund të ketë formë të shkronjës “U”, e cila është cilësi për gjarpinjtë johelmues. Në vendin e kafshimit, përveç që zhvillohet edema dhe bulëzat hemorragjike, shfaqet edhe rritja e gjëndrave limfatike.
Gjarpri me një të kafshuar shkakton dy plagë punktiforme në gjerësi 1 – 1.5 cm ose një plagë, mbuloni plagën me gaz ë sterile fashoni dhe ekstremiteti i kafshuar mobilizohet dhe ekstremiteti të mos mbahet në elevacion në nivel të zemrës.
Vdekja ndodhë për shkak të paralizës së qendrës së frymëmarrjes. Helmimet e rënda shoqërohen: me edemë mushkërore, çrregullim të kaugulimit të gjakut, ehimoza, hematuri, anuri dhe me dëmtime të zemrës. Në këto raste i helmuari mund të vdes brenda 30 minutash. Jeta e personit varet nga lloji i gjarprit, sasia e helmit të futur, mosha e pacientit, ndjeshmëria, vendi dhe numri i kafshimeve. Helmi i gjarprit është një përzierje komplekse e enzimave proteolitike dhe e proteinave toksike, që kanë një aktivitet specifik kimik dhe biologjik. Kafshimi nga gjarpri hyn në patologjinë emergjente mjekësore. Simptoma e parë e më e zakonshme te të gjitha kafshimet nga gjarpri është frikë e madhe, e cila mund të favorizojë shenjat dhe simptomat e tjera si të përziera, të vjella, diarre, marramendje, të fikët, takikardi, lëkura e ftohtë dhe e butë. Llojet e gjarpinjve të ndryshëm shkaktojnë lloje të ndryshme të shenjave dhe simptomave në varësi të llojit të kafshimit të gjarprit. Kafshimet nga gjarprit e thatë dhe ato që shkaktohen nga një specie jo helmuese mund të shkaktojnë dëmtime shumë të rënda.
Kafshimi nga gjarpri mund të infektojë helmin nga gjëndra të cilat i shtrydhë duke injektuar në vendin e kafshuar mikrobe patogjenë si Clostridium tetani. Infeksionet më shpesh shkaktohen nga kafshimet e nepërkave, dhëmbëzat e të cilave janë të afta për plagë të thella duke shkaktuar çarje, të cilat mund të fusin mikrobet infektive në ind. Shumica e kafshimeve nga gjarpri, helmues ose jo helmues, do të ketë një lloj efekti lokal. Dhimbje dhe skuqje të vogël ndodhin në mbi 90 për qind të rasteve, megjithëse kjo ndryshon në varësi të vendit të kafshuar.
Kafshimet nga nepërkat dhe disa kobra mund të jenë jashtëzakonisht të dhimbshme, indi lokal ndonjëherë i butë dhe të ënjtur rëndë që ndodhë brenda pesë minutash, nga zona e kafshuar mund të rrjedh gjak dhe flluskë, dhe më pas mund të çojë në nekrozë të indeve. Shenjat dhe simptoma të tjera më të zakonshme fillestare të kafshimit nga nepërka janë; letargji, gjakderdhje, dobësi, të përziera dhe të vjella.
Foto. 1. Vipera berus ose nepërka është helmuese dhe tejet e përhapur në Evropës Perëndimore dhe në Azinë Lindore. Vipera Ammodytes është një specie helmuese e përhapur në Evropën Jugore, Ballkan dhe në pjesë të Lindjes së Mesme. Ajo është më e rrezikshme se nëpërka evropiane për shkak të përmasave të mëdha të toksicitetit.
Shenjat dhe simptomat mund jetë kërcënuese duke shoqëruar me hipotension, takipne, takikardi të rëndë, gjakderdhje e brendshme, çrregullim të vetëdijes, pamjaftueshmëri renale dhe respiratore. Kurse disa llojeve të gjarpërinjve të tillë si kraitët, gjarpri koralesh, gjarpri i Mojave dhe gjarpri me pika, mund të shkaktojnë pak ose aspak dhimbje, pavarësisht nga helmit i tyre dhe potencialisht të rrezikshëm për jetën. Disa persona raportojnë se kanë ndjesi të një shije “gome”, “mente” ose “metalike”. Kobrat dhe rinkallat mund të pështyjnë helmin e tyre në sytë personit, e cila shoqërohet me dhimbje të menjëhershme, oftalmoparezë dhe ndonjëherë edhe me verbëri.
Disa elapide Australiane dhe shumica e nepërkave mund të shkaktojnë koagulopati, ndonjëherë viktima mund të ketë gjakderdhje të bollshme në mënyrë spontane nga goja, hunda, madje edhe nga plagët e vjetra, në dukje të shëruara. Gjakderdhja mund të ndodhë edhe në organet e brendshme, duke përfshirë trurin, zorrët, dhe shpesh në lëkurë mund të vrehen ekimoza (mavijosja) e lëkurës. Helmi i elapideve, si gjarpërinjët e detit, kraitët, kobrat, kobra mbretërore, mambas dhe shumë specie australiane, përmbajnë helme të cilat sulmojnë sistemin nervor, duke shkaktuar neurotoksicitet, i kafshuari mund të ketë shqetësime të çuditshme në shikimin e tyre si turbullira, parestezia në të gjithë trupin, vështirësi në të folur dhe në frymëmarrje. Problemet në sistemin nervor mund të shkaktojnë një varg të madh të shenjave dhe simptomash dhe nëse nuk mjekohen menjëherë, personi mund të vdesin nga insuficienca respiratore. Helmi i emetuar nga disa lloje kobrash, pothuajse të gjitha nepërkat dhe disa gjarpërinj deti mund të shkaktojnë nekrozë të indeve muskulore, e të cilat do të fillojnë të vdesin, duke shkaktuar një gjendje e njohur si rabdomiolizë.
Rabdomioliza mund të rezultojë në dëmtim të veshkave si rezultat i akumulimit të mioglobinës në tubulat e veshkave e cila gjendje shoqërohet me hipotension, duke shkaktuar dëmtime akute të veshkave dhe, nëse nuk trajtohet me kohë i sëmuri përfundon me vdekje.
Helmi gjarprit prodhohet në gjëndra parotide të modifikuara, zakonisht përgjegjëse për sekretimin e pështymës. Ajo ruhet në strukturat e quajtura alveola prapa syve të kafshës dhe nxirret vullnetarisht përmes dhëmbëzave të zbrazëta tuba. Helmi është i përbërë nga qindra deri në mijëra proteina dhe enzima të ndryshme, i cili absorbohet më shpejt. Helmi në shumë gjarpërinj, siç janë nepërkat, mund të jetë një kombinim i shumë toksinave, duke përfshirë citotoksinat, hemotoksinat, neurotoksinat dhe miotoksinat, duke u shoqëruar me një mori të shenjave dhe simptomave të ndryshme. Më herët, helmi i një gjarprit të veçantë konsiderohej se ishte vetëm një lloj, helmi hemotoksikë ose neurotoksikë, dhe ky besim i gabuar mund të vazhdojë ende kudo ku është e vështirë të arrihet literatura e azhurnuar. Megjithëse dihet shumë për përbërjet proteinike të helmeve nga gjarpërinjtë aziatikë dhe amerikanë, relativisht pak dihet për gjarpërinjtë australianë. Fuqi e helmit të gjarprit ndryshon dukshëm midis specieve dhe akoma më shumë midis familjeve, siç matet nga doza mesatare vdekjeprurëse. Sasia e helmit të prodhuar gjithashtu ndryshon midis specieve.
Identifikimi i gjarprit. Identifikimi i gjarprit është i rëndësishëm në planifikimin e trajtimit në zona të caktuara të botës, por nuk është gjithmonë i mundur. Tre llojet e gjarpërinjve helmues që mund të shkaktojnë probleme klinike janë; nepërkat, kraitët dhe kobrat. Njohja e asaj që speciet janë të pranishme në vend mund të jetë thelbësore, siç është njohja e shenjave tipike dhe simptomave për secilin lloj të gjarprit dhe një sistem vlerësimi mund të përdoret për të ekzaminuar përcaktimin e llojit të gjarprit që kafshon bazuar nga manifestimet klinike, por këto sisteme vlerësimi janë jashtëzakonisht specifike për zona e veçanta gjeografike.
Spërkatja e helmit nga gjarpri. Pështymja e helmit është një tjetër metodë e shpërndarjes së helmit që është unike për disa lloje të kobrave aziatike dhe afrikane, e të cilat kanë aftësi të nxitet helmi me një rrymim me presione shumë të larta deri në 3 metra. Kur gjarpërinjtë helmues kafshojnë, ata sekretojnë helmin përmes sistemit të tyre të shpërndarjes së helmit. Sistemi i shpërndarjes së helmit zakonisht përbëhet nga dy gjëndra helmuese, një muskul kompresor, kanalin helmues, nga një këllëf dhëmbësh dhe dhëmbëza. Gjëndrat parësore dhe ato ndihmëse të gjarprit, ruajnë sasinë e helmit gjatë kafshimit. Muskuli i kompresor tkurret gjatë kafshimeve për të rritur presionin në të gjithë sistemin e shpërndarjes të helmit. Helmi nën presion udhëton nëpër kanalin parësor e dytësor të helmit e cila mund të çon poshtë përmes dhëmbëve. Helmi pastaj vazhdon përmes grykës dhe daljen e helmit përmes së dhëmbëve. Vëllimi i përgjithshëm dhe shpejtësia e rrjedhës së helmit të administruar në një objektiv ndryshon shumë, gjarpërinjtë e mëdhenj janë treguar se japin sasi më të mëdha të helmit.
Identifikimi i gjarpërinjve helmues. Nëse nuk njihni llojet e ndryshme të gjarpërinjve dhe nuk jeni në gjendje të bëni dallimin midis atyre gjarpërive helmues dhe jo helmues, mund të jetë e vështirë të dini se si të përgjigjeni në rast kafshimit, por gjithmonë duhet të trajtoni kafshimin nga gjarpri sikur të jetë helmues. Ndërsa shumica e gjarpërinjve në Sh.B.A nuk janë helmuese, por disa lloje përmbajnë helm. Në SHBA, të gjithë gjarpërinjtë helmues, me përjashtim të gjarprit koralesh, janë nepërkë. Nipat e gropave dallohen nga një depresion i dukshëm midis syrit dhe hundës. Kjo gropë është zona e ndjeshmërisë së nxehtësisë për gjarpërin. Ndërsa të gjithë nepërkat e gropave kanë një kokë trekëndore, jo të gjithë gjarpërinjtë me një kokë trekëndësh janë helmues.
Gjarpërinjtë me zile janë lehtësisht të identifikueshme. Ata kanë unaza në fund të bishtit që dridhen kur ndihen të kërcënuar, duke bë një tingull të zhurmshëm dhe është një paralajmërim për ne dhe ju që të tërhiqeni vendi ku ndodhet gjarpri. Gjarpërinjtë me zile janë më të mëdhenjtë nga gjarpërinjtë helmues dhe në SHBA shkaktojnë shumë kafshime në çdo vit.
Këta gjarpërinj mund të gjenden në pothuajse në çdo vendbanim e në të gjithë vendin, dh pëlqejnë më shumë zona të hapura ku mund të pushojnë në diell siç janë shkëmbinjtë guror.
Shenjat dhe simptomat. Simptomat specifike të kafshimet nga gjarpri janë të menjëhershme si; dhimbje të forta, venitja e qepallave, hipotension, etje, lodhje ose dobësi muskulore.
Agkistrodon piscivorus është një specie nepërkash e nënfamiljes Crotalinae të familjes Viperidae dhe është e vetmja nepërkë e ujit, gjysmë akustike e cila më shumë baon në Amerikën e Veriut dhe një nga 21 gjarpërinjtë helmues në SHBA. Mokasina e ujit është një lloj tjetër nepërkë. Ky gjarpër është i njohur me një gojë pambuku, sepse pjesa e brendshme e gojës së tij është e veshur me një material të bardhë pambuku. Madhësia mesatare e mokasinës së ujit është rreth 50 dhe 55 inç. Te të rriturit kanë lëkurë të errët në të errët deri në të zezë me shirita tërthore të dobëta të kafesë së errët, zakonisht ndodhet afër ujit ose në ujë. Ata nuk tremben lehtë dhe do të mbrojnë veten nëse ndihen të kërcënuar.
Shenjat dhe simptomat pas kafshimeve nga mokasina e ujit paraqiten simptomat specifike si: dhimbje dhe simptoma të menjëhershme, ndryshimi i ngjyrës së lëkurës, shok, hipotension, dhe dobësi.
Gjarpëri si me kokë bakri icili ka ngjyrë të kuqërremtë ose në të artë me shirita në formë ore. Ky gjarpër është zakonisht 18 deri në 36 inç në gjatësi. Ky lloj gjarpri gjenden kryesisht në pyje, këneta, zona shkëmbore dhe në lumenj, por nuk janë agresivë. Shumica e kafshimeve nga ky lloj gjarpri me kokë bakri ndodhin nëse aksidentalisht.
Shenjat dhe simptomat. Dhimbje dhe simptoma të menjëhershme, ndryshimi i ngjyrës së lëkurës, shok, hipotension, dhe dobësi.
Gjarpërinjtë koralë kanë bandë të zezë, të verdhë dhe të kuqe, shpesh ngatërrohen me gjarpërinjtë mbretër jo helmues. Ne mund t’i dallojmë nga një gjarpër koralesh nga fakti që shiritat e kuq prekin shiritat e verdhë, zakonisht jetojnë në pyje, këneta dhe zona me rërë, e të cilët mund të fshihen nën tokë dhe në grumbuj gjethesh.
Shenjat dhe simptomat janë dhimbje që nuk është e menjëhershme, shenjat dhe simptomat që shfaqen për pak orë pas kafshimit si; konvulsione, venitje e qepallave, ndryshimi i ngjyrës së lëkurës, dhimbje stomaku, vështirësi në gëlltitje, dhimbje koke, shok, paralizë
Vipera berus ose nepërkë, është helmues dhe tejet e përhapur në Evropës Perëndimore dhe në Azinë Lindore. Vipera Ammodytes është një specie helmuese e përhapur në Evropën Jugore, Ballkanit dhe pjesë e Lindjes së Mesme, është më i rrezikshëm se nepërkas evropiane për shkak të përmasave të mëdha toksicitetit të helmit të lartë.
Menaxhimi dhe kujdesi mjekësor emergjent
I helmuari duhet të largohet sa më shpejtë nga vendi ku ka ndodhë kafshimi kurse personi i kafshuar nga gjarpri duhet të qetësoni. Incizoni ose prerja nuk duhet të bëhet, nuk duhet të shpërlahet, as të përthithet helmi nga plaga. Imobilizoni dhe mobilizoni pjesën e lënduar të trupit, në atë mënyrë që të zvogëloni limfën dhe përthithjen e helmit. Ekstremiteti i kafshuar mobilizohet dhe te mos mbahet në elevacion në nivel të zemrës. Dhembjet mund të qetësohen me përdorimin e analgjetikëve me rrugë orale ose intramuskulare.
Keni kujdes:
MOS lidhni gjymtyrën e kafshuar.
MOS i jepni asnjë bar nëse nuk e përshkruan mjeku.
MOS preni plagën.
MOS thithni helmin.
MOS vëni kompresa me akull në vendin e kafshimit.
MOS e ngritni ose elevacion ekstremitetin e kafshuar në nivel të zemrës
Transportoni viktimën me kujdes mjekësor deri në spital
Rekomandimet e kujdesit mjekësor emergjent nga kafshimi i gjarprit ndryshojnë, pjesërisht sepse gjarpërinj të ndryshëm kanë lloje të ndryshme të helmit. Disa kanë pak efekt lokal, por efekte sistemike të rrezikshme për jetën. Helmet e tjera nxisin dëmtime të indeve të lokalizuara rreth zonës së kafshuar dhe imobilizimi mund të rrisë ashpërsinë e dëmtimit në këtë zonë, por gjithashtu të zvogëlojë sipërfaqen totale të prekur. Shumë organizata, përfshirë si Shoqatën Mjekësore Amerikane dhe Kryqin e Kuq Amerikan, rekomandojnë larjen e kafshimit me ujë dhe me sapun. Rekomandimet Australiane për trajtimin e kafshimit të gjarprit rekomandojnë nuk e këshillojnë pastrimin plagës. Imobilizimi dhe shtypja Që nga viti 2008, në bazë të hulumtimeve klinike për imobilizimin dhe shtypje, e përdorur përmes të një fashë elastike janë të kufizuara ose nuk duhet të përdoren. Fashat elastike rekomandohet për kafshimet e gjarprit që ndodhin në Australi (për shkak të elapideve që janë shumë neurotoksike).
Nuk rekomandohet për kafshimet nga gjarpërinjtë jo-neurotoksikë siç janë ato, e që gjenden në Amerikën e Veriut dhe rajone të tjera të botës. Ushtria britanike rekomandon imobilizimin dhe shtypjes në të gjitha rastet kur lloji i gjarprit është i panjohur. Qëllimi i imobilizimit dhe shtypjes është që të përmbajë helm brenda një gjymtyre të kafshuar dhe të parandalojë që ajo mos të lëvizë përmes sistemit limfatikë në organet vitale. Kjo terapi ka dy përbërës: shtypja për të parandaluar rrjedhjen limfatike dhe imobilizimin e gjymtyrës së kafshuar për të parandaluar veprimin e pompimit të muskujve të skeletit.Trajtimet e mëposhtme, megjithëse rekomandohen një herë, konsiderohen të padobishme ose të dëmshme, duke përfshirë mos prej, mos lidh, mos aspiro, mos vendos akull, mos elevo këmbën e kafshuara, por trajtimet e tilla mund të përdoren ose mund të kanv efekt të kafshimet e thata.
Zakonisht nuk rekomandohet aplikimi i një guri në gjymtyrën e kafshuar. Nuk ka asnjë provë bindëse se është një mjet efektiv i ndihmës së parë siç përdoret zakonisht. Lidhësaj e përdorura janë plotësisht joefektive në trajtimin e kafshimeve nga Crotalus durissus, por disa rezultate pozitive janë vërejtur aplikimi i lidhjes apo torniketi i rekomanduar vetëm për kafshimet e shkaktuara nga helmi o kobrës në Filipine.
Përdorimi i lidhjes apo torniketit është i rrezikshëm, pasi zvogëlon ose ndërprenë qarkullimit e gjakut e cila mund të çojë në gangrenë, e cila mund të jetë fatale për të sëmurin. Prerja e plagës dhe aspirimi nuk rekomandohet pasi shkakton dëme të mëtejshme dhe rrit rrezikun e infektimit, kauterizimi i mëvonshëm i zonës me zjarr ose me nitrat argjendi (i njohur gjithashtu si guri i ferrit) nuk rekomandohet gjithashtu është potencialisht jetëkërcënues.
Thithja e helmit, me gojë ose me aspirator, nuk rekomandohet dhe mund të dëmtojë zonën e prekur drejtpërdrejt. Thithja e helmite me gojë paraqet një rrezik të helmimit të mëtejshëm përmes indeve mukoze të gojës. Zhytja në ujë të ngrohtë ose qumësht të thartë, të cilat besohet se nxjerrin helmin në mënyrën më të mirë se si një sfungjer që thith ujë, nuk rekomandohet. Zbatimi i një solucioni 1% të permanganatit të kaliumit ose acidit kromik në zonën e prerë, e të ekspozuar, nuk rekomandohet, sepse mund të kenë, e sidomos substanca e fundit është veçanërisht toksike dhe kancerogjene. Sipas mundësisë të mbytet gjarpri, ndërsa koka e gjarprit të sillet për ekzaminime klinike, me qëllim të identifikimit, për të cilën çështje dinë shumë pak ekspertë.
I helmuari duhet të dërgohet sa më shpejt në spital dhe të mos humbet kohë , por sipas mundësisë të mbytet gjarpri , ndërsa koka e gjarprit të sillet për ekzaminime klinike me qëllim të indentifikimit dhe për këtë çështje dijnë shumë pak ekspertët. Pas manipulimeve të bëra sa ë parë të ordinohet serumi antiveperinum ( SAV) me metodën e fraksinuar me rrugë intramuskulare ( I. M . ) , ndërsa te rastet e rënda mund të jepet edhe me rrugë intravenoze (50 % të dozës jepet me rrugë intramuskulare, kurse pjesa tjetër jepet IV. ose përreth plagës.
Veprimi i SAV – it është më mirë nëse jepet në katër orët e para. SAV mund të përdoret sipas nevojës deri 20 doza. Këshillohet përdorimi i mbrotjes antitetanike i vaksinës Tetalpan me rrugë subkutane në dozë 0,5 ml, dhe Gamaglubulinë hiperimune Tetabulinë 250 UI me rrugë intramuskulare thellë në muskul. Këshillohet përdorimi Glukonat kalcium 10 ml / 10 % IV. Në rast të shfaqjes së sëmundjes së serumit është e domosdoshme përdorimi i Adrenalinë,
Kortikosteroidë 50 – 100 mg , Antihistaminikë Synopen , Phenergan 50 mg dhe oksigjenoterapi. Për ta penguar hemolizën jetë kërcnuese është e nevojshme të përdoret : hemotransfusion, ose më këshillueshme është përdorimi eksanguinotransfuzion , në rast të shfaqjes së trombozës përdorni Heparinë 2500 – 5000 UI katër herë brenda 24 orëve. Për ta penguar gjendjen shoku përdoret dhe nërlikimet tjera përdoren: tretësira infuzive Glukozë, plazmë, antibiotikë, analgjetikë, antibiotikë, vitaminoterapi, dhe nuk këshillohet marrja e ushqimi përmes gojës . I helmuari mbahet në një ambient të ngrohtë , rrallë herë ka nevojë përpunimi i plagës në mënyrë kirurgjike.
Kujdes në rrethanat kur nuk mundet të sigurohet transporti adekuat sanitar për në spital, të aksidentuarin dërgojeni në ambulancën më të afërt shëndetësore, për shkak të ofrimit sa më të shpejtë të ndihmës mjekësore adekuate. Veprimet të cilat duhet të bëhen në ambulancën shëndetësore: Të imobilzohet gjymtyra e kafshuar dhe të aksidentuarit t’i krijohet qetësia shpirtërore. Të përdoret serumi antiviperik (SAV). Pas stabilizimit të gjendjes, të aksidentuarin duhet dërguar në spital për trajtim të mëtejshëm. Kujdes: Gjatë përdorimit të Serumit antiveperikë (SAV-it) duhet të kemi shumë kujdes për shkak të shfaqjes së reaksioneve anafilaktike. Të mirëmbahet dhe sigurohen shenjat jetësore në normë.
Në rast të përkeqësimi të gjendjes shëndetësore të aksidentuarit, pas dhënies së Serumit antiveperikë (SAV-it), veproni sipas renditjes së germave të alfabetit ABC… të reanimimit kardiopulmonal.
Seroterapia mbrojtje pasive me dhënien e serumeve specifike me origjinë shtazore, me qëllim mjekimi. Këto janë preparate biologjike që përmbajnë antitrupa të gatshëm kundër baktereve, toksinave dhe viruseve. Prandaj, serumet i ndajmë në serume antibakteriale, antitoksike dhe antivirale. Qëllimi i seroterapisë është dhënia e serumit në trupin e të sëmurit me antitrupa të gatshëm, të cilët lidhen me antigjenet e lira të agjensve infektivë dhe në këtë mënyrë janë të padëmshme për organizëm.
Seroprofilaksa ka për qëllim të parandalojë sëmundjet infektive. Mbrojtja pasive paraqitet shpejt, por është shumë e shkurtër, disa ditë ose deri në dy javë, për shkak se antitrupat ngadalë tajohen nga organizmi.
Mekanizmi i veprimit të imunoserumeve. Roli i antitrupave në mbrojtjen kundër sëmundjeve infektive virale shpesh zë vend në rend të parë në eliminimin e viruseve që u takojnë qelizave T (faktorit qelizor). Veprimi profilaktik i serumeve antivirale qëndron në bllokimin e fiksimit të virusit mbi receptorët e sensibilizuar të membranës qelizore. Të njëjtin ndikim e kanë edhe serumet antitoksike, që kanë ndikim neutralizues në prani të komplimentit serik. Gjithashtu ato lehtëson fagocitozën e tyre prej polinuklearëve dhe shkatërrojnë qelizat që janë fiksuar në membranën e tyre në antigjenin vital.
Mekanizmi i veprimit të serumeve në organizmin e njeriut për bëhet prej dy komponentëve aktivë:
neutralizimit të toksinave të liruara, pengimit të tyre si dhe lidhjes së tyre me qelizat e sensibilizuara ose të ndieshme;
efektet e padëshirueshme të proteinave të huaja dhe krijimi i tejndjeshmërisë së organizmit.
Serumet homologe përfitohen nga njerëzit që e kanë tejkaluar sëmundjen, ose kanë bërë vaksinim të rregullt. Serumi nxirret gjatë fraksionit të ftohtë dhe përqendrimit të plazmës së disa mijëra dhuruesve. Përmban IgM në sasi të vogla, IgA që vepron vetëm në sipërfaqen tajuese të organeve. Veprimi i tyre është i provokuar te fruthi, hepatiti viral A, poliomieliti, tetanosi etj.Serumet homologe nuk japin reaksione anafilaktike dhe nga organizmi eliminohen ngadalë. Imuniteti i krijuar prej tyre është relativisht i gjatë.
Serumet heterologe përmbajnë antitrupa të përpunuar nga kafshët. Për dallim nga serumet homologe, eliminohen shumë shpejt prej organizmit të njeriut, prandaj lënë një imunitet të shkurtër. Futja e serumit antitoksik në venë, neutralizon menjëherë toksinën qarkulluese dhe atë që prodhohet lokalisht nga bakteret në portën hyrëse, që zhvillohet pas 12 orësh. Përqendrim më të lartë në gjak arrin pas 36-48 orësh. Dhënia e serumit përmes venës është me veprim të shpejtë. Zgjatja e imunitetit pas marrjes së serumeve heterologe është e lidhur me dozën dhe me përdorimin e mëparshëm të të njëjtit serum (nga e njëjta kafshë). Koha e përgjysmimit të përqendrimit të antitrupave në gjak është 7-10 ditë.
Para dhënies së serumit, duhet të merren këto masa: asnjëherë nuk bën të jepet doza e tërë, por ajo i jepet vetëm pas provës ose desensibilizimit të organizmit, personave që u jepet serum, hollësisht duhet t’u verifikohet anamneza alergjike se a është i sëmurë nga astma bronkiale, a ka ndryshime eksematoze apo alergji të shpeshta (rinitin alergjik – polenit) dhe a ka marrë ndonjëherë serum.
Desensibilizimi. – Sot me sukses përdoret gamaglubulina hiperimune me origjinë nga njeriu. Përparësitë e këtyre janë se nuk japin reaksione të padëshirueshme: perioda e mbrojtjes është e gjatë (4-6 javë), është mjaft efikase.
Deri në zbulimin Vipera Venom Antitoxina kafshimet nga disa lloje të gjarprit ishin pothuajse fatale. Pavarësisht përparimeve të mëdha në terapinë e emergjencës, Vipera Venom Antitoxina shpesh është ende i vetmi trajtim efektiv. Për envenomacionin. Antivenomi i parë është zbuluar në 1895 nga mjeku francez Albert Calmette për trajtimin e kafshimeve indiane të kobrës. Antivenomet moderne janë zakonisht polivalente, duke i bë ato efektive kundër helmit të llojeve të shumta të gjarpërinjve.
Kompanitë farmaceutike që prodhojnë antivenom synojnë produktet e tyre kundër specieve vendase në një zonë të veçantë. Megjithëse disa persona mund të zhvillojnë reaksione serioze anësore ndaj antivenomit, të tilla si anafilaksia, në situata emergjente kjo zakonisht është e shërueshme dhe kështu përfitimi i tejkalon pasojat e mundshme të mos përdorimit të antivenomit. Dhënia e adrenalinës (Epinefrinës) për të parandaluar reagimet e padëshirueshme ndaj antivenomit para se të ndodhin mund të jetë e arsyeshme në rastet kur ato ndodhin zakonisht.
Dhënia e Serumit antiveperik (SAV-it). Nëse nga anamneza fitojmë të dhëna se personi ka ndjeshmëri ndaj proteinave të kalit, nuk mund të përdoret Serumi antiveperik (SAV-it). Nëse vendosni për dhënien Serumit antiveperik (SAV-it), duhet të keni parasysh faktorët e rrezikut nga ky serum.Testi i provës bëhet para se t’i jepet Serumi antiveperik (SAV-it), dhe nëse testi është negativ, kjo nuk eliminon rrezikun eventual nga reaksionet e mundshme anafilaktike.Testimi bëhet me injektimin e serumit me rrugë intradermale të tretësirës së tretur, në masën 1: 10 në dozë 0,02 ml në pjesën e parallërës së dorës. Nëse i ekzaminuari ka ndjeshmëri ndaj Serumit antiveperik (SAV-it), për një kohë të shkurtër do të shfaqet reaksioni lokal. Nëse testimi është negativ duhet t’i jepet sa më parë Serumi antiveperik (SAV-it).
Çfarë bari është Vipera Venom Antitoxina (500 UI) – amp. 5 ml ) dhe për çfarë përdoret. Antitoksina e helmit të nepërkës përmban një imunoglobulinë specifike të kalit G, e cila lidh helmin e nepërkës zig-zag (Vipera berus), e cila neutralizon vetitë e tij toksike. Antitoksina e helmit të nepërkës përdoret tek njerëzit e kafshuar nga nepërka. Një person i kafshuar nga gjarpëri duhet të transportohet në një njësi të kujdesit mjekësor sa më shpejt të jetë e mundur në spital. Bari duhet të administrohet sa më shpejt që të jetë e mundur koha pas kafshimit nga gjarpri.
Të dhënat e rëndësishme para përdorimit të Vipera Venom Antitoxinës. Mos përdorni Viper Venom Antitoxinën, nëse personi është alergjikë ndaj përbërësit aktiv (proteinës së kalit) ose ndonjë prej përbërësve të tjerë. Në rast se personi ka alergjie ndaj proteinave të kalit, në situata të helmimit të rëndë është e domosdoshmme të jepet Vipera Venom Antitoxina, me metodën e desensibilizimit ose nën dispozicion të ketë setin e anti-shokterapisë.
Paralajmërime dhe masa paraprake para përdorimit të barit Vipera Venom Antitoxinës, duhet të merret një histori mjekësore, duke pyetur personin e kafshuar, a ka pasur ndonjë reaksion alergjikë, a ka marrë ndonjëherë antitoksinë kali, dhe a ka e antihistaminikë brenda 48 orëve. Përdorimi i antitoksinës duhet të kryhet nga personeli me përvojë edhe në rast të shfaqjes është i aftë të trajtojë anafilaksinë, e në dispozicion të ketë setin e anti-shokterapisë. Asnjëherë mos bëni një test alergjie ose jepni barin, nëse nuk e keni bë gati setin e anti-shokterapisë kundër anafilaksisë. Nëse i sëmuri është alergjikë ndaj proteinave të kuajve ose ka marrë më parë antitoksinë, ose është alergjikë, antitoksina e helmit të nepërkës duhet të jepet duke përdorur metodën desensibilizuese.
Vipera Venom Antitoxina dhe barnat të tjera. Tregoni mjekut tuaj për të gjitha barnat që jeni duke marrë ose jeni duke marrë kohët e fundit, si dhe në lidhje me barnat që i sëmuri do të marrë.
Shtatzënia dhe ushqyerja me gji. Nëse e sëmura është shtatzënë ose e ushqyen me gji fëmijën e saj, ose mendoni që mund të jeni shtatzënë ose po planifikoni të keni fëmijë, pyetni mjekun ose farmacistin tuaj për këshilla para se të merrni këtë bar. Por nuk ka të dhëna të mjaftueshme për përdorimin e Vipera Venom Antitoxinës tek grate gjatë shtatzënisë dhe laktacionit. Kujdes duhet të tregohet kur e përshkruani këtë bar grave shtatzëna dhe me laktacion.
Drejtimi i automjeteve dhe përdorimi i makinerive. Antitoksina e helmit të nepërkës nuk ka asnjë ndikim në aftësinë për të drejtuar makinën dhe për të përdorur makineritë.
Si përdoret Vipera Venom Antitoxina. Bari Vipera Venom Antitoxina duhet të përdoret gjithmonë në përputhje me udhëzimet e mjekut, duke marrë një histori mjekësore para se të vendosni të jepni këtë bar, duke pyetur personin e kafshuar, a ka pasur ndonjë reaksion alergjikë, a ka marrë ndonjëherë antitoksinë kali, dhe a ka e antihistaminikë brenda 48 orëve.
Para përdorimit të antitoksinës, duhet të kryhet gjithmonë një test i alergjisë intradermale me antitoksinën e kalit (proteina e kalit). Marrja e barnave antihistaminikë 48 orë para testit të alergjisëmund të pengojë shfaqjen e një reaksionit alergjikë.
Një rezultat negativ i testit të alergjisë nuk është një garanci e plotë e pandjeshmërisë ndaj antitoksinës, prandaj, para çdo përdorimi të barit, duhet të tregohet kujdes i veçantë dhe në dispozicion duhet të keni setin e anti-shokterapisë. Nëse rast nevoje kur kërkohet të jepet shpejtë Vipera Venom Antitoxinën, por nuk kemi kohë për të kryer një test alergjie, e nevojshme të jepet Vipera Venom Antitoxina nën dispozicion të setit të anti-shokterapisë, vendimarrjen e mere mjeku.
Rruga e përdorimit të Vipera Venom Antitoxinës me rrugë intramuskulare. Nëse është e mundur, antitoksina e helmit të nepërkës duhet të administrohet pranë vendit të kafshimit?.
Testi i alergjisë intradermal. Përgatitni antitoksinën para se të kryeni testin intradermal dhe të injektoni antitoksinë dhe të keni në dispozicion setin e anti-shokterapisë. Për shkak të nevojës për ndërhyrje të shpejtë mjekësore brenda 1 deri në 2 orë nga kafshimi, -testi intradermal duhet të japë një përgjigje të shpejtë nëse sëmuri është alergjikë ndaj proteinave apo jo të kalit Injektohet me rrugë intradermale me 0,1 ml antitoksinë të holluar 1:10 në tretësirën NaCl, 9%, nëse paraqitet skuqja dhe ndryshimet urtikarike brenda 10 deri në 20 minuta në vendin e injektimit prova e testimit është pozitive ndaj proteinave të kalit. Por në mungesë të një testit alergjie negative, atëherë mund të jepet e gjithë doza e serumit e vetme me rrugë intramuskulare. Pas dhënies së serumit, nëse nuk vërehet përmirësimi iI shenjave dhe simptomave klinike të helmimit pas 1 deri në 2 orë, doza mund të përsëritet (përmbajtja e një ampule të barit). Por në rast se testi alergjik intradermal është pozitivë me shfaqjen e skuqjes dhe ndryshimeve lëkurore alergjike në vendin e aplikuar të injeksionit antitoksinës së holluar dhe indikacione shoqëruese për përdorim, atëherë Antitoksinat e helmit të nepërkës, rekomandohet të përdoret pas të injektimin të serumit me metodën e desensibilizimit.
Metoda desensibilizuese e administrimit të antitoksinës së kalit. Antitoksina e titëruar ose holluar 1:10 (si në testin e alergjisë) me NaCl 0,9%, bari injektojë nënlëkurë në çdo 30 minuta deri në 1 orë në doze prej 0,1 ml deri në 0,5 ml. Kurse doza e dytë e barit injektohet nënlëkurë antitoksina e paholluar në sasi prej 0,2 ml dhe 0,5 ml, kurse pjesën tjetër të mbetur të dozës mund të jepni me rrugë intramuskulare.Po ashtu duhet të merret parasysh se në cilën kohë pas kafshimit është e nevojshme të jepet të sëmurit tek i sëmuri antitoksina. Kohëzgjatja e gjatë e metodës së desensibilizimit mund të ndikojë negativisht në gjendjen e të sëmurit, veçanërisht në rastet e helmimit të rëndë me nepërka. Gjatë përdorimit të antitoksinës, mund të paraqiten reaksioni I shokut të lehtë apo të rëndë të anafilaksisë. Profesionistët e kujdesit mjekësor emergjent duhet të kenë në dispozicion setin e Anti-shokterapisë në rast të shfaqjes të shenjave të anafilaksisë, apo sipas gjendjes të të sëmurit mund të përdoren barna qetësuese, qetësuese, analgjezikë.
Te të sëmurët me reaksion të rëndë alergjikë, e nevojshme të përdoren adrenaline, antihistaminikë, bronkodilatatorë, oksigjenoterapi, lëngje për hidratim parenteralë ose sipas nevojës dhe shumë barna anti-inflamatore jo-steroidë. Zbatimi i një doze më të lartë Vipera Venom Antitoxina rekomandohet gjendja etë sëmurit, këtë vendim e merrë mjeku, por duhet shmangemi përdorimit të dozave më të larta se sa duhet. Doza më të larta mund të përkeqësojnë efektet anësore.
Ndërprerja e barit Vipera Venom Antitoxina. Nëse keni ndonjë pyetje të mëtejshme në lidhje me përdorimin e këtij bari, pyetni mjekun trajtues.
Efektet anësore të mundshme ashtu si të gjithëbarnat, edhe Vipera Venom Antitoxina mund të shkaktojë efekte anësore, megjithëse jo të gjithë të sëmurët do t’i përjetojnë ato. Efektet anësore të mundshme pas injektimit të antitoksinës shtazore në rastet e kafshimit nga nepërkat, është dytësore në shpëtimin e jetës. Frekuenca e efekteve anësore të mundshme janë të renditura si më poshtë e të përcaktuara:
Shumë e zakonshme (prek 1 – 10 persona ose më shumë persona);
Të zakonshme (prek 1 ose më shumë në 100 persona dhe më pak se 1 deri në10 persona);
E pazakontë (prek 1 ose më shumë në 1.000 persona dhe më pak se 1 deri në 100 persona);
E rrallë (prek 1 ose më shumë në 10,000 dhe më pak se 1 deri në 1,000 persona);
Shumë e rrallë (prek më pak se 1 në 10,000 persona);
Nuk dihet frekuenca, nuk mund të vlerësohet nga të dhënat e disponueshme.
Çrregullimet e sistemit nervor. Shumë rrallë, mund të ketë komplikime në formën e inflamacionit të nervave të pleksusit brachial, nervave kranialë dhe periferik (d.m.th. encefalopati) ose sindromi Guillan-Barre (akut, idiopatike d.m.th polineuriti spontan), shenjat dhe simptomat e sëmundjes zhduken pasi antigjeni eleminohet nga organizmi.
Si të ruhet bari Vipera Venom Antitoxina. ky bar ruhet në frigorifer (2 ° C – 8 ° C), por mos ngrini, cili duhet ruhet në paketimin origjinal në mënyrë që të mbrohet nga drita. Mbajeni barin larg fëmijëve, mos e përdorni këtë bar pas datës së skadimit e cila është e shënuar në paketim. Ky bar nuk duhet të hidhet përmes ujërave të zeza ose mbeturinave të shtëpisë.
Çfarë përmban Vipera Venom Antitoxina?. Përmban substanca aktive e barit e të cilat janë antitrupat që neutralizojnë helmin e nepërkës (Vipera berus).
• 1 ml Vipera Venom Antitoxina përmban antitrupa neutralizues jo më pak se 130 njësi LD50 të helmit të gjarprit (Vipera berus).
• 1 ampulë Vipera Venom Antitoxina e barit përmban antitrupa neutralizues jo më pak se 500 njësi të helmit të nepërkëszigzag (Vipera berus).
Si duket ilaçi Vipera Venom Antitoxina dhe çfarë përmban paketa. Bari është në formën e një tretësire për injeksion, e që përmban jo më pak se antitrupa neutralizues 500 njësi të helmit të nepërkës (Vipera berus), në ampulë qelqi të tipit I e vendosur dhe e paketuar në kuti vetëm në ampule.
Parandalimi. Kur punoni jashtë, ku mund të jenë të pranishëm gjarpërinjtë, vishni çizme të larta, pantallona të gjata dhe doreza lëkure. Shmangni punën jashtë gjatë natës dhe në mot më të ngrohtë, që është, kur gjarpërinjtë janë më aktivë. Gjarpërinjtë kur kafshojnë ata ndihen të kërcënuar, ose të provokohen ose kur janë futur në qoshe, kur i afrohen zonave të banuara ata tërhiqen. Është e dobishme të njihni speciet e gjarprit që janë të zakonshme në zonat lokale, ose gjatë udhëtimeve ose shëtitjeve. Afrika, Australia, Neotropikët dhe Azia Jugore në veçanti janë më të populluara nga shumë specie të rrezikshme të gjarprit. Kur jeni në shkretëtirë, shkelja ose ecja krijon shumë dridhje e zhurmë në tokë, e të cilat shpesh i bëjnë që gjarpërinjtë të largohen nga zona, por kjo zakonisht vlen vetëm për nepërkat, pasi disa gjarpërinj më të mëdhenj dhe më agresivë në pjesë të tjera të botës, të tilla si mambat dhe kobrat, përgjigjen më agresivitet.
Po nëse ndodhë një përballje të drejtpërdrejtë, është më mirë të qëndroni të heshtur dhe mos lëvizni dhe nëse gjarpri nuk ka ikur ende, është e rëndësishme të largoheni ngadalë dhe me kujdes. Përdorimi i një ndriquesit elektrik dore kur merreni me aktivitete në kampe, mbledhja e druve për zjarr gjatë natës, mund të jetë e dobishme.
Gjarpërinjtë gjithashtu mund të jenë jashtëzakonisht aktivë gjatë netëve veçanërisht të ngrohta kur temperaturat e ambientit tejkalojnë 21 ° C (70 ° F).
Këshillohet që të mos futeni verbërisht në trungjet e zbrazëta, të rrokullisni mbi shkëmbinj të mëdhenj dhe të hyni në kabina të vjetra ose vende të tjera të mundshme të fshehjes së gjarprit. Kur ngjitni shkëmbinj, nuk është e sigurt të kapni te të çarat pa i ekzaminuar ato më parë, pasi gjarpërinjtë janë me gjak të ftohtë dhe shpesh bëjnë rrezitje dielli në majë të shkëmbinjve. Po me rëndësi të shmangni gjarpërinjtë që duket se janë të ngordhur, pasi disa specie në të vërtetë do të rrotullohen në shpinë dhe do të nxjerrin gjuhën për të mashtruar dhe kërcënimet mund të jenë mundshme, kafshimi mund të jetë po aq i rëndë sa ai i një gjarpri të gjallë./Gazeta Sinjali/
