Pyetja nëse rendi i lindjes së vëllezërve dhe motrave formon personalitetin e tyre ka hutuar familjet dhe psikologët për vite me radhë. Por provat nuk janë aq të drejtpërdrejta sa mund të mendoni.
Një mister shekullor
Pavarësisht se magjepsi komunitetin shkencor dhe publikun për më shumë se 100 vjet, pyetja nëse rendi ynë i lindjes midis vëllezërve e motrave formon personalitetet tona është ende për debat.
Historikisht, hulumtimet kanë prodhuar gjetje të paqëndrueshme. Ka disa arsye për këtë, megjithëse për ta thënë thjesht: është e vështirë për t’u matur. Rodica Damian, një profesoreshë e asociuar në psikologji në Universitetin e Hjustonit, Teksas, në SHBA, shpjegon se studimet e mëparshme shpesh kanë përfshirë madhësi të vogla kampioni. Përveç kësaj, meqenëse testet e personalitetit shpesh vetë-raportohen, ato mund të ndikohen nga paragjykimi. Studimet e fundit theksojnë se një numër variablash ngatërrues mund ta bëjnë të vështirë hetimin nëse rendi i lindjes është sistematik, që do të thotë se prek çdo person në të njëjtën mënyrë. Numri i përgjithshëm i vëllezërve dhe motrave mund të jetë një faktor, për shembull: dikush do të priste që dinamika e përgjithshme të jetë e ndryshme në një familje me dy vëllezër e motra në krahasim me një familje me shtatë vëllezër e motra. Të jesh fëmija më i madh ose më i vogël në këto familje me madhësi të ndryshme mund të jetë një përvojë shumë e ndryshme dhe jo drejtpërdrejt e krahasueshme.
Madhësia e familjes dhe përvoja e të qenit fëmijë në çdo familje të caktuar mund të ngatërrohet me shumë faktorë të tjerë, si statusi socio-ekonomik i një familjeje (familjet më të pasura me status më të lartë socio-ekonomik priren të kenë më pak fëmijë, për shembull). Dhe pastaj është mosha dhe gjinia e një personi, e cila mund të ndikojë në përvojën e tij brenda familjes dhe më gjerë.
Brenda këtij konteksti, studiuesit nuk kanë qenë në gjendje të konkludojnë se rendi i lindjes ka ndonjë ndikim të qëndrueshëm, universal në personalitetet tona. Por kjo nuk do të thotë se rendi i lindjes është i parëndësishëm. Mund të luajë një rol brenda familjeve ose kulturave të caktuara.
“Unë mendoj se njerëzit kanë shumë besime që janë disi të vjetruara, ose që nuk u mbështetën kurrë mirë,” thotë Julia Rohrer, një studiuese e personalitetit në Universitetin Leipzig në Gjermani.
“Për shembull, ideja e ‘sindromës së vajzës së madhe’. Fëmijët e parë pritet të kujdesen për vëllezërit e motrat më të vegjël”, thotë ajo. “Për disa gra, kjo mund të përputhet në mënyrë të përsosur me përvojën e tyre, por për të tjera nuk është sepse çdo familje është e ndryshme.”
Me fjalë të tjera, jo çdo vajzë e madhe do të jetë e përgjegjshme dhe e kujdesshme, por për disa, ideja e një “sindrome e vajzës së madhe” mund të tingëllojë e vërtetë sepse ata me të vërtetë u rritën duke u kujdesur për vëllezërit e motrat e tyre më të vegjël dhe ndjejnë se kjo përvojë i formoi ata.
Rohrer dhe kolegët e saj kanë zbuluar se rendi i lindjes “nuk ka një efekt të qëndrueshëm në tiparet e gjera të personalitetit” pasi ekzaminuan tre grupe të dhënash të mëdha nga sondazhet në Mbretërinë e Bashkuar, SHBA dhe Gjermani, secila përfshin të dhëna nga disa mijëra njerëz. Megjithatë, studimi konfirmoi gjetjet e mëparshme mbi ndikimin e rendit të lindjes në një tipar specifik: inteligjencën.
Inteligjenca është një fenomen kompleks dhe studimi e mat atë vetëm në formën e performancës në testet e inteligjencës dhe intelektit të vetë-raportuar. “Ne konfirmuam efektin që fëmijët e parë shënojnë rezultate më të larta në inteligjencën e matur objektivisht dhe gjithashtu gjetëm një efekt të ngjashëm në intelektin e vetë-raportuar,” shkruan Rohrer dhe kolegët e saj në studim.
Hulumtimet e mëparshme kishin dokumentuar se performanca në testet e inteligjencës “bien pak nga të parëlindurit në të lindurit e mëvonshëm”.
Të parlindurit shënojnë rezultate më të larta në testet e inteligjencës, por arsyet për këtë janë komplekse.
Sa i përket rendit të lindjes dhe tipareve të tjera të personalitetit, Rohrer thotë se reflektimi mbi përvojën e dikujt mund të jetë ende kuptimplotë, edhe nëse nuk ka një model universal: “Ofron një etiketë ku mund të gjesh njerëz të tjerë që janë rritur në një situatë të ngjashme, dhe mund të shkëmbesh përvoja dhe kështu me radhë”, thotë ajo për terma të tillë si “sindroma e vajzës së madhe”. “Nuk ka asgjë të keqe të inkuadroni përvojën tuaj në këtë mënyrë, për sa kohë që nuk supozoni se kjo përvojë është universale”, thotë ajo.
Mosha është vetëm një numër?
Përvojat e lidhura me moshën mund të ngatërrohen lehtësisht me një tipar personaliteti ose sjellje të ndikuar nga rendi i lindjes, shpjegojnë studiuesit. Merrni si shembull vëllain më të madh dhe “përgjegjës”: “Ndërsa njerëzit rriten, ata bëhen më të përgjegjshëm, më të vetëkontrolluar. Pra, i pari do të jetë gjithmonë më i madh se ai i lindur më vonë, dhe ndërsa shikoni fëmijët tuaj të rriten, i parëlinduri do të jetë gjithmonë më i përgjegjshëm”, thotë Damian.
“Një gjë tjetër është se njerëzit bëhen më të vetëdijshëm ndërsa plaken,” shton ajo. “Pra, i dyti mund të duket më i shoqërueshëm dhe më pak neurotik, sepse një 10-vjeçar është shumë më i lumtur krahasuar me 14-vjeçarin, i cili po trembet për gjithçka. Kjo sepse ata kanë sfida të ndryshme”, shton ajo.
Vëllezërit e motrat e zgjuar
Siç u përmend më lart, një gjetje e qëndrueshme që shfaqet në kërkimin e rendit të lindjes është lidhja midis rendit të lindjes dhe inteligjencës, me të parëlindurit që mesatarisht janë pak më të larta në tiparet e lidhura me intelektin sesa të lindurit më vonë. “Lidhja e inteligjencës shfaqet kryesisht në rezultatet e testeve të inteligjencës verbale dhe ka një efekt shumë të vogël,” thotë Damian.
Mund të shpjegohet edhe me stimulimin njohës në vitet e para të jetës. Damiani thekson se sa më shumë të rritur për fëmijë të keni në një familje, aq më të ekspozuar janë ndaj gjuhës dhe fjalorit të pjekur. Por kur ka më shumë vëllezër e motra që lindin në një familje, nivelet e stimulimit intelektual mund të ulen. “Pra, nuk është aq shumë sepse ata janë gjenetikisht më të zgjuar ose se kanë më shumë potencial, por ata përkthehen në një rezultat më të lartë verbal të IQ në test, i cili mund të jetë për shkak të njohjes së më shumë fjalëve, sepse më shumë të rritur kundrejt fëmijëve flisnin me ta,” thotë ajo.
Është interesante se këto modele të inteligjencës nuk përsëriten globalisht. Të dhënat nga vendet në zhvillim ndryshojnë nga të dhënat nga vendet e zhvilluara, për shembull. Në Indonezi, vëllezërit e motrat e lindur më vonë ka të ngjarë të kenë mundësi më të mira arsimore se vëllezërit e motrat e tyre më të mëdhenj, potencialisht për shkak të kufizimeve financiare, duke u lehtësuar vetëm kur vëllezërit e motrat më të mëdhenj fillojnë të kontribuojnë në të ardhurat familjare.
Sipas Damianit dhe kolegut të saj, rendi i lindjes ka “efekte të papërfillshme” edhe në karrierë. Në të kaluarën, kishte një ide të përhapur midis shkencëtarëve se vëllai i madh do të hynte në një karrierë më akademike ose shkencore, dhe më i riu një karrierë më kreative. Por Damiani gjeti të kundërtën: në studimin e saj, i cili shqyrtoi një mostër të studentëve të mesëm në SHBA në 1960 dhe më pas të njëjtët pjesëmarrës 60 vjet më vonë, të parlindurit përfunduan në karriera më krijuese.
Fëmijët e vetëm ‘egoistë’?
Fëmijët e vetëm shpesh përballen me stereotipin e të qenit më egoistë sesa fëmijët e lindur me vëllezër e motra, gjoja sepse nuk duhet të konkurrojnë për vëmendjen e prindërve. Studimet e fundit, megjithatë, kanë treguar se nuk është kështu dhe se rritja pa vëllezër e motra nuk çon në rritjen e egoizmit ose narcisizmit.
Hulumtimi i rendit të lindjes zakonisht nuk ka përfshirë fëmijë të vetëm me arsyetimin se ata nuk mund të krahasohen në mënyrë të drejtë me fëmijët që janë rritur me vëllezër e motra. Megjithatë, është e mundur të krahasohen tiparet e personalitetit të vëllezërve dhe motrave dhe fëmijëve të vetëm, sipas një punimi të vitit 2025 nga Michael Ashton, një profesor i psikologjisë në Universitetin Brock, Kanada dhe Kibeom Lee, një profesor i psikologjisë në Universitetin e Calgary, Kanada.
Studimi i tyre paraqiti disa rezultate të reja dhe magjepsëse. Ai shqyrtoi lidhjen midis personalitetit, renditjes së lindjes dhe numrit të vëllezërve dhe motrave, në 700,000 të rritur në internet. Vëllezërit e motrat e lindur të mesëm dhe të fundit ishin mesatarisht më të larta në shkallët “Ndershmëria-Përulësia” dhe “Pëlqyeshmëria” sesa vëllezërit e motrat e të parëlindur. “Ndershmëria-Përulësia” mat se sa i ndershëm dhe i përulur është një person, që do të thotë se një person me rezultate të larta nuk ka gjasa të manipulojë të tjerët, ose të thyejë rregullat. Një person me rezultate të ulëta mund të jetë më i prirur të thyejë rregullat dhe mund të ketë një ndjenjë të fortë të rëndësisë për veten. Në shkallën e pëlqyeshmërisë, një person me rezultate të larta priret të jetë falës, i butë në gjykimin e të tjerëve, i barabartë dhe i gatshëm për të bërë kompromis, ndërsa një person me rezultate të ulëta mund të mbajë mëri, të jetë kokëfortë, të jetë kritik ndaj të tjerëve.
Sinjali – aty ku e vërteta flet para lajmit!